In archief- en erfgoedcollecties duiken al eens valse doodsbrieven op. Het zijn documenten die er naar vorm en stijl uitzien als een rouwbrief maar dat helemaal niet zijn. Bij Liberas zijn de voorbije jaren een aantal van deze voorbeelden naar boven gekomen, vooral tijdens het verwerken van de collectie verkiezingspropaganda. Na enig speurwerk in de rest van de collectie zijn nog andere stukken naar boven gekomen. De valse doodsbrieven zijn intussen onder diverse thema’s onder te brengen: overgangsmomenten, actualiteit, verzet in vredestijd, verzet in oorlogstijd en verkiezingspropaganda.

Een valse doodsbrief leent zich uiteraard bij uitstek om een verlies of een afscheid op een andere (lees: humoristische) wijze te bekijken. Heel bekend is uiteraard de doodsbrief die de afzwaaiende miliciens opstelden bij het einde van de diensttijd. De tekst van deze brieven is samengesteld met de nodige ironie, wordt gekruid met soldatenjargon en zit vol met symboliek eigen aan het leger. De vorm benadert perfect die van een doodsbrief: de naam van de dienstplichtige (de overledene) springt in het oog, de tekst is opgebouwd volgens een ‘familiale logica’ en de rouwrand laat de bestemmeling geloven dat een goede kennis is overleden.

Na een eerste verwondering doorziet de ontvanger evenwel de ironie van de brief. De Heer en Mevrouw Gamel, Mijnheer Justin Geweer en diens kinderen Bren en Sten en Eerwaarde Zuster Bajonet behoren niet echt tot de bloedverwanten. De medaille van de Orde der Pattatejassers of het erelint vande Onverschrokken Plantrekkers zijn geen bestaande onderscheidingen. Het gaat om humor, ware soldatenhumor, in veel gevallen toch enkel te doorgronden voor zij die er ooit mee in aanraking zijn gekomen.

Dergelijke humoristische brieven zijn ook terug te vinden bij een ander belangrijk keerpunt in het leven: het beëindigen van de studies in de middelbare school. Enige kennis van zaken is hier zeker nodig. De bijnamen, tics en onhebbelijkheden van het onderwijzend personeel zijn voor de leerlingen herkenbaar vanuit de eigen informele communicatie. De stap naar het vastleggen in gedrukte vorm van deze kennis leidt bij de ingewijden tot het nodige ‘gieren, lachen, brullen’.

Uiteraard bieden ook grote en kleine gebeurtenissen uit de actualiteit een mooi aanknopingspunt om een dergelijke valse doodsbrief op te stellen. Of het nu gaat om het jaar 1913 ten grave te dragen, om de ellende van de Tweede Wereldoorlog te verteren of om een milieu protest van een plaatselijk actiecomité uit 1989: de valse doodsbrief bewijst zijn diensten.

Zoals aangegeven is tot op heden het gros van de gevonden voorbeelden bij Liberas terug te vinden in de deelcollectie verkiezingspropaganda. Het project Sporen van democratie, het in kaart brengen en toegankelijk maken van het verkiezingserfgoed van Liberas, bracht in de Liberas-collectie voorbeelden naar boven waarvan het meest recente dateert uit 1991 en het oudste dergelijke stuk bijna 100 jaar ouder is. Naarmate de afstand in de tijd toeneemt en de inhoud zich toespitst op een lokale politieke situatie wordt het evenwel steeds moeilijker om deze brieven te interpreteren, zeker wanneer het om eerder lokale situaties gaat. Het zijn interessante maar toch ook wel complexe documenten voor diverse vormen van (historisch) onderzoek.

Over deze valse doodsbrieven verscheen een bijdrage vanwege Liberas in het Jaarboek voor Volkscultuur in Vlaanderen. Van Mensen en Dingen 2024.