Op vrijdag 1 december 2023 had in het Letterenhuis (Antwerpen) een colloquium plaats over diverse politieke aspecten van het middeleeuwse dierenepos Van den Vos Reynaerde. De studiedag Metamorfosen van een politieke vos werd georganiseerd door het Reynaertgenootschap en de UAntwerpen, en net als bij eerdere Reynaertcolloquia in Antwerpen (2014) en Sint-Niklaas (2017) was Liberas één van de ondersteunende partners.
Wat hebben Van den Vos Reynaerde en Liberas met elkaar gemeen? Misschien toch meer dan op het eerste zicht kan vermoed worden. Zo is er de figuur van Jan Frans Willems, naamgever van het Willemsfonds, die in 1834 een nieuwe vertaling op rijm publiceerde. Reinaert zelf duikt enkele malen op in de Liberas-beeldbank, maar is vooral terug te vinden in de boekencollectie met meer dan honderd publicaties. Dat is niet echt verwonderlijk. Deze sluwe vos en vrijbuiter steekt de draak met elke vorm van autoriteit. Hij is – zo men wil – een beetje de verpersoonlijking (of de “verdierlijking”?) van het vrijheidsideaal. Reden genoeg voor Liberas om opnieuw ondersteunende partner te zijn van dit derde Reinaertcolloquium dat na de “gemene” en de “literaire” vos aandacht had voor de “politieke” vos.
Na een welkomstwoord door Nele Hendrickx (Letterenhuis) en een inleiding door Rik Van Daele (Reynaertgenootschap), ging de studiedag van start met een bijdrage van Jeroen Cornilly (Letterenhuis) die op zoek ging naar sporen van Reynaertopvoeringen in de collectie van het Letterenhuis. Deze theateropvoeringen tijdens het Interbellum kunnen beschouwd worden als voorzichtige pogingen om het Vlaamse culturele bewustzijn te stimuleren. Speciale aandacht in deze uiteenzetting ging naar de vaak avant-gardistische kostuumontwerpen van Lon Landau.
Tine De Koninck (UAntwerpen) bracht een gesproken en gezongen lezing over vossen in zeventiende-eeuwse politieke liederen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was het lied een politiek wapen bij uitstek, en Reinaert (of bij uitbreiding de vos in het algemeen) stond in een aantal geuzenliederen symbool voor de Spaanse vijand. Algemeen kleefde aan de vos in deze periode een sterk negatief imago.
Remco en Nora Sleiderink (UAntwerpen/Debateville) bespraken een persfoto van Jimmy Kets met de Gentse politici Mathias De Clercq en Mieke Van Hecke. In Van den Vos Reynaerde doet Reinaert Bruun de beer in de val lopen. 800 jaar later zag de fotograaf hetzelfde tafereel op de persconferentie van beide lijsttrekkers na de gemeenteraadsverkiezingen van 2018. De twee kijken in exact dezelfde richting als de dieren op het schilderij achter hen. Open VLD en CD&V verbonden toen hun lot aan elkaar, maar was De Clercq wel oprecht? Of was hij een sluwe vos die Van Hecke toen te grazen nam?
Frits Van Oostrom (UUtrecht), auteur van De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk, ging op zoek naar politieke sporen in de oorspronkelijke tekst. Die tekst blijkt in de eerste plaats toch een literair hoogstaand en geestig verhaal te zijn. Indien de onbekende auteur Willem die Madoc maakte, er een politieke boodschap instak, is die zeker niet uitgesproken maar eerder latent aanwezig in de tekst. Toch kunnen sommige passages gelezen worden als een allusie op het middeleeuwse conflict tussen de Dampières en de Avesnes of tussen de burgerij en de adel. Deze visie sluit trouwens naadloos aan bij de eerder gemaakte hypothese van Walter Prevenier en Wim Blockmans.
Paul Wackers (eveneens UUtrecht) bouwde als het ware verder op de uiteenzetting van de vorige spreker en sprak zelfs van een “tweeluik”. In zijn lezing besprak hij een aantal middeleeuwse dierenverhalen en hun politieke betekenis. Ten slotte kwam Marnix Beyen (UAntwerpen) aan het woord. Hij ging op zoek naar de veranderende functies van Reinaert de Vos in het symbolisch universum van de Vlaamse beweging, en maakte de vergelijking met een ander belangrijk romanpersonage uit onze contreien, met name Tijl Uilenspiegel.
De lezingen werden afgewisseld met artistieke tussenkomsten door Anke Verschueren. Zij bracht de Middelnederlandse Reinaert in contact met de hedendaagse popcultuur (What does the Fox say, Ylvis?). Ook gebruikte ze haar verbeelding om Reinaert een plaats te geven binnen het actuele Vlaamse medialandschap, aan de Tafel van Gert.
Dit colloquium stelde vele vragen en gaf af en toe antwoorden. Is een politieke lezing van Van den Vos Reynaerde en de vele latere bewerkingen überhaupt mogelijk? Waren middeleeuwse vossenverhalen de spiegel van een specifieke politieke toestand of niet? Hoe en waarom werd Reinaert in zijn lange levensloop om politieke en ideologische motieven ingezet? En speelt deze sluwe vos ook vandaag nog steeds een politiek spel?
